Titanic biography in gujarati seradi

આ ઠ નવેમ્બર, 1888. કાળી ચૌદસનો એ દિવસ ભારત માટે અત્યંત દર્દનાક, પણ કેટલાંને યાદ છે કે શું થયું હતું? ‘વીજળી’ તરીકે લોકપ્રિય પણ એસ.એસ. વૈતરણા જેવું મૂળ નામ ધરાવતી સ્ટીમરે જળસમાધિ લીધી હતી. સ્કોટલેન્ડના ગ્રેન્ગમાઉથ ડોકયાર્ડમાં શેફર્ડ એન્ડ કંપની દ્વારા બનાવાયેલા 292 ટન વજનના આ જહાજમાં એ સમયની અદ્યતન ટેક્નોલોજી હતી.

એના પર વીજળીના બલ્બ લગાવાયા હોવાથી વીજળી જેવું નામ મળ્યું. જે મુંબઈ આવે ત્યારે એને નિહાળવા માટે રૂ. બેની ટિકિટ પણ વેચાઈ હતી. કરાંચીથી મુંબઈની પહેલી સફર વખતે જ માંડવી, દ્વારકા, પોરબંદર અને વેરાવળ જઈને માંગરોળ આસપાસના દરિયામાં તોફાનનો ભોગ બનીને આ વીજળઈ ગરક થઈ ગઈ. કમનસીબે એના વિશે ભાગ્યે જ કંઈક સત્તાવાર માહિતી ઉપલબ્ધ થઈ.

એમાં મુસાફરો અને કર્મચારીઓની સંખ્યા 1300થી લઈને 766 માર્યાં ગયાંની વાતો નોંધાઈ છે. કમનસીબે એ જહાજનું એકેય અવશેષ કે મૃતકોનાં શબ કે નિશાની આજ સુધી હાથ લાગ્યાં નથી. કહો કે એ દિશામાં નામ પૂરતા પ્રયાસ પણ હાથ ધરાયા નથી. ‘ટાઈટેનિક’થી વિપરીત ‘વીજળી’ની કરુણાંતિકામાં મરનારાં ગરીબ હતાં. એમનો કોઈ રેકોર્ડ નહોતો એટલે કોઈને વળતર પેટે કાણી કોડી પણ પરખાવાઈ નહોતી.

બ્રિટિશ સરકારે નામ પૂરતી તપાસ યોજીને આખી ઘટના પર પડદો પાડી દીધો હતો. લંડનથી પ્રકાશિત થતા લોઈડ્ઝ રજિસ્ટર ઓફ શિપિંગમાં એસ. એસ. વૈતરણાના નામે નોંધરૂપે અંકિત છે એક જ શબ્દ: મિસિંગ યાની લાપતા. દરિયાના રૌદ્રાવતારે અનેક જળ કરુણાંતિકા સર્જી છે. ટાઈટેનિક ડૂબીને અમર થઈ ગયું, પણ વીજળી પર કાળા ડિબાંગ પાણી ઉપરાંત વિસ્મૃતિનું ઝેર વળ્યું. જો ‘સાગરવીર’ લેખક ગુણવંતરાય આચાર્ય અને રાષ્ટ્રીય શાયર ઝવેરચંદ મેઘાણીએ આ ટ્રેજેડીના પીડિતોનાં આંસુને શબ્દદેહ ન આપ્યો હોત તો રહીસહી જાણકારીય અતીતમાં ઢબુરાઈ ગઈ હોત.

આપણે ભલે ક્યારેય વીજળીનો કાટમાળ અને દિવંગતોનાં અસ્થિ-સંભારણાં શોધવાનો પ્રયાસ ન કર્યો, કારણ એટલું જ કે નથી આપણે ઈતિહાસમાંથી કંઈ શીખતા, નથી એને જાળ‌વતા કે નથી એના માટે ગર્વ અનુભવતા. પરંતુ દુનિયાનાં ઘણાં એવાં ભગીરથ અને મુશ્કેલ મિશન હાથ ધરાયાં છે પોતાના દરિયાઈ ગૌરવને સજીવન રાખવાનાં કે નવજીવન આપવાનાં. 1805માં ટ્રાફલગારની લડાઈમાં બ્રિટનની મહત્ત્વની જીતનું સાક્ષી હતું એચ.

એમ. એસ. વિક્ટ્રી. 3600 ટન વજન ધરાવતા આ જહાજને 1765માં પહેલીવાર સમુદ્રમાં તરતું મૂકાયું હતું. એના બાંધકામમાં 63,176 પાઉન્ડ (અંદાજે 68,94,940 રૂપિયા)નો ખર્ચ થયો હતો. બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં જર્મનીએ આ જહાજ પર 500 પાઉન્ડ (226.796 કિ.ગ્રા.) વજનનો બોમ્બ ફેંક્યો હતો, પરંતુ એ અતીત, વિજયને ભૂલાવવાને બદલે એના કાટમાળનું 351 કરોડના ખર્ચે રિનોવેશન કરાયું હતું.

ત્યાર બાદ એને મ્યુઝિયમ રૂપે ખુલ્લું મૂકાયું હતું. આમાંથી આપણે કોઈ બોધપાઠ લઈ શકીએ? વધુ એક દાખલો 1622ના દરિયાઈ તોફાનમાં સ્પેનિશ જહાજ ન્યુએસ્ટ્રા સિનોરા દ’ અટોચા ડૂબી ગયું. એમાં સોનું, ચાંદી, તાંબુ, તમાકુ, માણેક સહિતનો ખજાનો ઠાંસોઠાસ ભર્યો હતો. ફ્લોરિડા નજીક 220 માણસો સાથે ડૂબી ગયું. છેક 1985માં એક અમેરિકન કોમર્શિયલ ટ્રેઝર હન્ટિંગ એક્સપિડિશનમાં આ જહાજનો કાટમાળ શોધી કઢાયો હતો.

મેલ ફિશર, ફિનલે રિકાર્ડ અને ડૂબકીખોરોની ટીમે 16 વર્ષની ભારે જહેમત બાદ આ સફળતા મેળવી હતી. મેલ ફિશરનો વંશજ કિમ ફિશર માને છે કે આ જહાજમાંથી મળેલો ખજાનો તો નહિવત હતો. હજી ખજાનાનો મોટો જથ્થો સમુદ્રમાં પડ્યો છે, જે 50 કરોડ ડોલર જેટલો હશે. ભારતમાં ડૂબેલા જહાજને શોધવામાં વિદેશીને રસ હોય એ માની શકાય? હા, કેનેડાના જોનાથન સ્ક્રોડસે ઈ.સ.

2000ની આસપાસ દિલ્હી અને ત્રિવેન્દ્રમના ખૂબ આંટાફેરા કર્યા હતા. 1587માં કેરળના કોચી બંદર નજીક ડૂબી ગયેલા માલવાહક જહાજ રેલિકને શોધવામાં એને રસ હતો. એના મત મુજબ એ જહાજમાં સોનું, મોતી, માણેક અને રત્નોનો ખજાનો હોઈ શકે અને જહાજને શોધવા પાછળ 20 લાખ ડોલર અને મળી જાય તો બહાર કાઢવા માટે 50 લાખ ડોલરનો ખર્ચો અંદાજાયો હતો. ભારતે આમાં કંઈ ખર્ચવાનું નહોતું.

માત્ર મંજૂરી આપવાની હતી. જો ખજાનો મળે તો એમાં ભાગ મેળવવાનો હતો. પરંતુ ન જાણે શું થયું કે આ બાબતમાં વધુ કંઈ થઈ ન શક્યું. હકીકતમાં સ્કુબા ડાઈવિંગની શરૂઆત બાદ ઐતિહાસિક જહાજો અને દરિયામાં ધરબાયેલા ખજાનાને શોધવા માટે ઘેલછા જાગી હતી. આમાં તોતિંગ આવકની શક્યતા વર્તાતા રોકાણકારો અને કંપનીઓ આગળ આવતી હતી. આનાં ફળ પણ મળ્યાં હતાં.

સરકારને ઐતિહાસિક જહાજને મ્યુઝિયમમાં ફેરવીને કે મ્યુઝિયમમાં મૂકીને કાયમી આવક પણ મળી શકે. કિંગ હેન્રી આઠમાના જહાજ મેરી રોઝમાંના દરિયાઈ સંગ્રહાલય મોટી સંખ્યામાં પર્યટકો અને આવકને લોહચુંબકની જેમ ખેંચી લાવે છે. એક અમેરિકન કંપનીએ ટુમ્બાગો જહાજના કાટમાળને શોધી કાઢ્યો તો એમાંથી સોના-ચાંદીના 265 સિક્કા મળ્યા હતા. સિંગાપોરની કંપનીને વુંગ ટાઉનો કાટમાળ શોધી કાઢ્યો, જેમાંથી ઝવેરાત ઉપરાંત કલાકૃતિઓ મળી હતી.

1882માં દરિયામાં અદૃશ્ય થઈ ગયેલું બ્રિટિશ રોયલ મેઈલનું જહાજ ડોરો શોધીને એમાંથી સોનું મેળવ્યું હતું. જોકે, આમાં મુશ્કેલી એ હતી કે અમૂલ્ય ચીજો માટે અંડર વોટર સાહસ ખેડનારાઓ વેચી ન શકાય એવી ચીજો દરિયામાં જ ફગાવી દેતા હતા. આની સામે દરિયાઈ પુરાતત્ત્વવિદોનો વિરોધ સમજી શકાય છે. આ ઉપરાંત યુનેસ્કોએ પણ આવી શોધ-પ્રવૃત્તિ ખાનગી કંપનીઓને બદલે સરકાર દ્વારા હાથ ધરાય એવો આગ્રહ આગળ કર્યો હતો.

આ બધું જાણીને ચોક્કસપણે લાગે કે વીજળીનો કાટમાળ શોધી જ શકાય, પણ મન હોય તો માળવે કે તળિયે જઈ શકાય. સરકાર વિદેશી ખાનગી કંપનીઓને આમંત્રણ આપી શકે. આવું ન કરવું હોય તો સ્થાનિક ટેલેન્ટ અને સાહસિકોને અવસર આપી શકે. આ માટે મોટી કે અમુક ટર્નઓવર ધરાવતી જહાજ કંપનીઓ આર્થિક રોકાણ વહન ન કરી શકે? અથવા તેમના સીએસઆર (કોર્પોરેટ સોશિયલ રિસ્પોન્સિબિલિટી)ના અમુક ટકા આ ઉમદા કાર્ય પાછળ ફાળવી ન શકે?

પરંતુ પહેલું પરથમ પગથિયું એ છે કે વીજળીનો કાટમાળ શોધવાનું મહત્ત્વ કે અનિવાર્યતા સમજાવવા જોઈએ. કદાચ આમાં મત કે રાજકારણના નામે ઝાઝું ન ઊપજે, પણ ખાટલે એ જ મોટી ખોટ છે. બચાડા રાજકારણીઓ મતની મમત અને અન્ય લાલચોમાંથી ઊંચા આવતા જ નથી. ભવ્ય વહાણવટી ભૂતકાળ ધરાવતા ગુજરાતમાં વીજળીના કાટમાળે ત્યાં સુધી ખારા અંધારામાં સબડવાનું? આ મિશન પણ પોસિબલ છે, જો આપણે ઈચ્છીએ તો.

ઓનલાઈન-ઓફલાઈન ફટ રે ભૂંડી ‘વીજળી’ મારા, તેરસો માનવી જાય, ‘વીજળી’ કહે વાંક નહીં મારો, લખિયલ છઠ્ઠીના લેખ રે.

હાજી કાસમ તારી વીજળી રે, મધદરિયે વેરણ થઈ, શેઠ કાસમ તારી વીજળી રે, સમદરિયે વેરણ થઈ. - લોકગીત