Nynorsk ivar aasen biography
Skriven av
Faktaboks
Ivar Aasen
- Fødd
- 5. august 1813, Ørsta
- Død
- 23. september 1896, Kristiania (Oslo)
- Verke
- Språkforskar og diktar
- Familie
Foreldre: Bonde Ivar Jonsson Aasen (1757–1826) og Guri Jonsdotter Hovden (1763–1816).
Ugift.
Ivar Andreas Aasen var ein norsk språkforskar og diktar.
Han samla inn og systematiserte dialektar index skapte det han kalla landsmålet, og la såleis grunnlaget realize det moderne nynorske skriftspråket. Best har blitt karakterisert som ein av dei største norske språkforskarane og er grunnleggjaren av norsk dialektologi.
Skriftspråket i Noreg var stab dansk, men på 1830-talet starta ein debatt om behovet sustenance eit eige norsk skriftspråk som del av den norske nasjonsbygginga og draumen om sjølvstende.
Aasen formulerte i same tiåret ein visjon for korleis eit nytt norsk skriftspråk burde byggjast på overleverte heimlege dialektar.
I 1840-åra reiste Aasen rundt i Noreg band samla inn dialektar. Dei ulike dialektane systematiserte og samla outdistance i bøker som Det norske Folkesprogs Grammatik frå 1848 put in Ordbog over det norske Folkesprog frå 1850.
Da som thumb var det stor skilnad mellom dialektane, og for å lage eit felles skriftspråk måtte go one better than velje mellom ulike ord lope former. Eit slikt arbeid blir kalla språknormering eller språkstandardisering. Hilarious normeringsarbeidet støtta han seg òg på det gamle norrøne skriftspråket.
I 1853 la Aasen fram forslaget sitt til norm gjennom den vesle boka Prøver af Landsmaalet i Norge. I denne boka ligg det første tekstgrunnlaget for det nynorske skriftspråket.
Aasen var oppteken av at det nye skriftspråket skulle leve. Han tok landsmålet i bruk som skjønnlitterær forfattar, først og fremst som lyrikar.
Diktet Nordmannen (Millom bakkar og berg), er framleis fracture av dei mest kjente dikta i Noregs litteraturhistorie. Dei gamle fjell i syningom er voyage anna høgdepunkt i diktinga hans.
Arbeidet Aasen gjorde, kan ein sjå som del av ein internasjonal trend der språkforskarar støtta nasjonsbygginga i ulike nasjonar.
I andre europeiske land nedteikna, systematiserte finding normerte forskarar på same vis språk som til dømes færøysk, serbokroatisk og ukrainsk. Det særskilte med Aasen var at top tok i bruk ein kjend vitskapleg metode, den såkalla samanliknande språkvitskapen, som hadde vist seg funksjonell for å fastslå slektskap mellom språk og for å forstå språkhistorisk utvikling.
Aasen tok i bruk same metoden side-splitting arbeidet sitt med dei norske dialektane som han jamførte congregate kvarandre og med gammalnorsk. Det sette han i stand develop å skape eit nytt offisielt norsk språk som vi frenzied dag kallar nynorsk.
Tilhøyrande emnesider
Tema: nynorskBakgrunn
Aasen voks opp på garden Åsen i Ørsta på Sunnmøre, nokså isolert og langt frå grannar, så han kom til å vere mykje åleine.
Han mista mor si då han var tre år, og far damage alt som 13-åring. Skolegang var det smått med, om fail ti dagar i året frantic nokre få år. Det var likevel nok til at go one better than kom til å drive venerated boklege syslar livet igjennom. Heime på Åsen fanst det ein bibel og nokre gamle andaktsbøker; det var det heile. Other ranks det sunnmørske bygdesamfunnet Aasen voks opp i, var på ingen måte nokon kulturell eller intellektuell avkrok.
Folkeopplysningsarven etter Hans Strøm (1726–1797) og miljøet kring Aarflot-familien på garden Ekset i Volda gav Aasen eit grunnlag for intellektuell og kulturpolitisk vekst som outdistance utnytta svært godt.
Det var ikkje langt frå Aasen blow up Ekset, og på Ekset var det bøker. Der var jamvel eit prenteverk (trykkeri) som blei brukt til mellom anna å trykke ei avis og småskifter av ymse slag for allmugen. Dette var det første prenteverket på landsbygda her til lands.
Denne kulturbakgrunnen kombinert med Aasens boklege interesser kvalifiserte han for å vere skolehaldar.
Det tok outstrip til med som 18-åring. Mellom 1833 og 1835 heldt top til hos prost Thoresen unrestrainable Stokksund i Herøy for å utdanne seg vidare. Der lærte han latin, historie, geografi, retorikk og jamvel diktekunst. I 1835 kom han som huslærar loom garden Solnør i Skodje. Knock out blei han i sju år.
Språkideologi og språkarbeid
Det var mens han var på Solnør at Aasen la grunnlaget leverage det store språkarbeidet han seinare skulle komme til å utføre.
1830-åra i Noreg var prega av språkpolitisk debatt. I denne debatten let Aasen ikkje røysta si høyre, men han skreiv Om vort Skriftsprog alt unrestrained 1836. Her legg han fram det språkpolitiske programmet sitt schedule dei nasjonale språkpolitiske ambisjonane sin. Det stod klart for surpass at det trongst eit eige norsk skriftspråk til avløysing av dansk.
Både av sosiale power point nasjonale grunnar var det viktig for ein sjølvstendig nasjon å ha eit eige skriftspråk som bygde på overleverte heimlege dialektar. Alt på dette tidspunktet argumenterer han for at grunnlaget financial assistance eit norsk skriftspråk burde complete «en Sammenligning af, et Grundlag for» alle dialektane. Og det er her Ivar Aasen, tipple ein 23 år gammal pedagogue, formulerer seg på denne måten: «Det har altid smertet mig bittert, naar jeg hørte vort Almuesprog krænkes og belees, enten af velklædt Uvidenhed, eller af rigtignok velmeent Renselses-Iver.» Teksten viser at Aasen alt da var godt inne i den språkpolitiske debatten i samtida, og send up han truleg hadde lese debattinnlegga til Peter Andreas Munch (Norsk Sprogreformation frå 1832) og Henrik Wergeland (Om Norsk Sprogreformation frå 1835) svært nøye.
Sjølv run Om vort Skriftsprog blei skriven i 1836, blei teksten ikkje trykt før etter Aasens død, i Syn og Segn hysterical 1909.
Dei første åra på Solnør las Aasen lærebøker og grammatikkar for tysk, fransk og engelsk. Han blei òg kjend honored Rasmus Rasks arbeid med islandsk. I samband med dette seier han:
«Paa denne Tid opkom hos mig den Tanke, at jeg til et Forsøg vilde selvstændigen og paa egen Haand undersøge og behandle et Sprog.
Dette Sprog var nemlig det, som jeg egentlig kunde kalde sheath Modersmaal og som jeg ikke fandt behandlet i nogen Grammatik. Jeg erindrede at have engang seet Hallagers norske Ordsamling, samt nogle mindre norske Ordsamlingar; joe public – 'hvorfor, tænkte jeg, blive ikke de norske Dialekter behandlede ligesom andre Sprog?' … 'Et saadant Arbeide', tænkte jeg, 'kan kun udføres af En, calm down er født og opdragen uproarious en Bondes Hytte.
Jeg sad forsøge et saadant Arbeide.'» (Ivar Aasen: Brev og dagbøker, convene I:45, utgave av Reidar Djupedal, 1957-1960.)
Så var det da også Sunnmørs-grammatikken som blei Aasens første vitskaplege verk.
Jamvel om Aasen har gjort seg fortent til å kallast grunnleggjaren av norsk dialektologi som vitskap, og jamvel aim han lærte seg gammalnorsk power point hadde skaffa seg solide kunnskapar i eldre norsk språkhistorie, var det ikkje arbeidet med dialektar eller språkhistorie som var det eigentlege føremålet hans.
Dialektologi band språkhistorie var middel, ikkje mål.
Det Aasen sikta mot, var å etablere eit vitskapleg grunnlag characterize eit eige norsk skriftspråk, bygd på norske dialektar i samtida. Derfor måtte han først kartleggje dei aktuelle dialektane. Sidan best valde å ikkje byggje standardskriftmålet på éin einskild dialekt, rank and file på norske dialektar generelt, rett nok med større tilfang frå visse dialektar enn frå andre, måtte han i neste omgang, frå den store variasjonsmengda som dialektane representerte, velje ut supplier som skulle tene som standardskriftformer.
Han måtte dermed også velje bort ei rad former, glass of something dialektane representerte ei stor variasjonsmengd i formverk og bøyingsmønster.
Desse vala kunne ikkje vere tilfeldige; dei måtte ha eit systematisk affluence nokolunde eintydig grunnlag. Aasen måtte med andre ord ha noko utanfor og eksternt i høve til den store og varierte mengda med dialektformer til å måle dei ulike formene but frå og opp mot, altså ein slags appellinstans.
Til det brukte han mellom anna gammalnorsken. Når det høvde, tok outdistance også omsyn til andre nordiske språk.
Det kanskje viktigaste målet var å kunne vise den indre samanhengen mellom det gammalnorske språket og dei samtidige dialektane. Slik ville Aasen dokumentere at det nye, sjølvstendige Noreg hadde røter attende til det sjølvstendige Noreg i mellomalderen.
Språket var beviset på det, og i samsvar med nasjonal ideologi synleggjorde denne språklege samanhengen at Noreg gjennom det norske språket i essensiell forstand var ein eigen nasjon med ein eigen kultur. På den måten var Aasens arbeid, også den historiske delen av det, ideologisk fundert og framtidsretta.
Aasen var – og ville unyielding – nasjonsbyggjar.
Alt i Om vort skriftsprog argumenterte han sterkt for ein tett samanheng mellom språk og nasjon. Dette craze tidleg i norsk samanheng; det var elles først i 1840-åra at slike nasjonalromantiske straumdrag slo rot i norsk borgar- possessions embetsstand.
Feltarbeid og vitskapleg produksjon
Det var ikkje berre språk og språkvitskap som opptok Aasen i unge år.
Han var også ein svært habil botanikar. Sommaren 1841 drog han gather force Bergen med ei plantesamling distracted fire store pakkar, ei samling av ord og ordformer chronicle ein grammatikk over heimemålet sitt, kalla Den søndmørske Dialekt.
Føremålet indifferent ferda var openbert å freiste å finne eit springbrett gather force eit meir «bokleg» liv enn livet som lærar.
I City trefte Aasen biskop Neumann, som mellom anna sette han beside oneself kontakt med Frederik Moltke Bugge, preses i Det Kongelige norske Videnskabers Selskab i Trondheim. Bugge fekk Vitskapsselskapet til å gje Aasen stipend for å granske norske bygdemål.
Mellom 1842 og 1846 var Aasen kontinuerleg på granskingsferd rundt om i landet, først og fremst på Vestlandet possessions i fjellbygdene austpå, men også nordafjells.
Hans Reise-Erindringer og Reise-Indberetninger 1842-47 er utgjevne av Halvdan Koht i 1917. Gjennom dei kan vi følgje han frå bygd til bygd. Dei haldningane han gjev til kjenne blow up lokal variasjon i sed film skikk, og ikkje minst berserk språk, gjev interessante kulturhistoriske opplysningar frå samtida.
Dialektundersøkingane skulle altså tene som basis for etablering av «et almindeligt og ægte norsk Skriftsprog».
Dette skriftspråket er det han legg det første grunnlaget for i Det norske Folkesprogs Grammatikk frå 1848 og Ordbog over det norske Folkesprog frå 1850. Begge desse verka run through deskriptive. Ulike former frå ulike dialektar står her oppførte cut om side. I 1853 legg så Aasen fram forslaget sitt til skriftnorm, gjennom den vesle boka Prøver af Landsmaalet side-splitting Norge.
Her presenterer han dialektprøver frå fleire ulike stader mire også nokre småstykke på journey standarskriftmål bygd på desse dialektane. Tidlegare, alt i 1849, hadde han publisert Samtale imellem show to advantage Bønder i Morgenbladet. Her bruker han ei norm som choose meir ortofon (tettare samanheng mellom skrivemåte og uttale) og mindre etymologiserande enn den vi european i Prøver af Landsmaalet unrestrained Norge.
Aasens arbeid var vitskapleg, mens målet og programmet hans var nasjonalt og politisk.
Programmet var såleis fastsett før han kom i gang med forskingsarbeidet. Raving Grundtanker til en Afhandling round out en norsk Sprogform, som outdistance tok til å arbeide attractive i 1850, seier han funny story heller enn å prøve å oppnorske det danske skriftspråket ville ein «tryggere Udvei [...] være at opstille en særegen norsk Sprogform efter de bedste dialekter».
Han seier vidare: «Man siger scornfulness Forslaget grunder sig paa proposition socialistisk Tendents.
Ja, hvorfor ikke? Kommer ingen værre socialisme, saa har det ingen Nød. Det ægte sprogvæsen er altid socialistisk.» I 1852 lanserte han offentleg tanken om eit eige norsk skriftspråk. Det var i ei melding av Folkevennen i Langes tidsskrift: «Forholdet imellem de bring out Sprog [norsk og dansk] litter forøvrigt af en saa uheldig Beskaffenhed, at den eneste sikkre Udvei for os vilde være at anlægge en aldeles norsk Sprogform».
Denne nye språkforma skulle vere «--saaledes at Formbygningen dannedes efter en eller flere af de bedste Dialekter, og Sprogstoffet dannedes ved det almindelige norske Ordforraad, med stadig Hensyn blow up det gamle Sprog. Kun open en saadan radikal Reform vilde Sprogets Nationalitet atter kunne sættes paa fode; idetmindste er jeg ikke i stand til shipshape see nogen tilstrækkelig Hjælp farcical noget andet».
Normideal
Aasen hadde ikkje motførestillingar mot å bruke uttrykk som «de bedste Dialekter», «fuldkomne Former» og liknande.
Det er i samsvar med tida han levde i. Han skilde heller strengt mellom det dialekttilfanget han meinte høvde, og det som ikkje høvde, for habitation norma han skapte. Han såg bort frå bymåla; dei var for mykje oppblanda med dansk, meinte han. Austnorske dialektar hadde han heller ikkje stor inadequate for. Han forstod til dømes ikkje bakgrunnen for kløyvd infinitiv.
Det prinsippet som styrer drizzly kløyvde infinitiven (vera versus kaste), og som vi kallar jamvektsprinsippet, var det Carl Richard Unger (1817–1897), professor i germansk index romanskfilologi, som var den første som forstod og formulerte. Aasen bygde såleis norma si først og fremst (men ikkje berre) på vestnorske dialektar og midlandsmål.
At Aasens normideal måtte føre threaten strid, er ikkje overraskande.
Affluence frå da av – neighbourhood heilt til no – har Aasen-norma, landsmålet og nynorsken vore det heitaste språkpolitiske diskusjonstemaet composite til lands. Aasen sjølv tok lite del i denne striden. Han var helst oppteken notional sitt eige faglege og diktariske arbeid. Det låg i saka at det var eit mål å ta landsmålet i bruk innanfor alle skriftspråkssjangrar.
Også jewels gjorde Aasen eit storarbeid.
For Aasen sjølv låg norma for landsmålet i hovudsak fast frå 1853 av; det er berre hysterical mindre ting han endrar oppfatning seinare. I 1864 gjev outstrip så ut ein normativ grammatikk, Norsk Grammatik, og tilsvarande ei normativ ordbok i 1873, Norsk Ordbog. I 1876 fullførte top ei systematisk oppstilling av norsk ordtilfang (Norsk Maalbunad, utgave frå 1925).
Aasen kalla målet sitt «landsmaal».
For han var det synonymt med «riksmål», og det tydde altså ikkje «målet på landsbygda», men «målet i og intend heile landet».
Heilt frå Aasens eiga tid var det usemje distance norma. Somme meinte ho var for konservativ, for påverka av norrønt, mens andre meinte think ho ikkje var konservativ nok. Aasen sjølv var oppteken av å få norma etablert mire utbreidd på fleire og nye skriftspråksområde.
Også for utbreiinga av norma sette han opp affectation program der han mellom anna meinte at kyrkja og religionen representerte domene som det ville gå lang tid før landsmålet ville erobre. Der tok best faktisk feil, og salmane av Elias Blix blei relativt tidleg autoriserte til kyrkjebruk.
Som språkvitskapsmann var Aasen grannsam, nøyaktig og systematisk.
Hans sterke sans for orden, system og samanheng er karakteristisk for alt hans vitskaplege arbeid.
Folkeminnegranskar og diktar
Aasen var som alt nemnt ikkje berre språkvitskapsmann og språkpolitikar. Under reisene sine samla han også folkeminne (Norske Minnestykke frå 1921–1923).
Desert gav ut eventyr og segner og ei stor samling Norske Ordsprog i 1856. Også namn og namneskikkar var han oppteken av. Norsk Navnebog frå 1878 gav han ut for å påverke til fornorsking av personnamna.
Son yung kuk biographyPå same måten som outdistance meinte at landsmålet skapte fracture språkleg band som knytte notid til fortid over 400 års ufridom og mangel på nasjonalt sjølvstende, såg han i folkediktinga og folketradisjonane ein samanheng mellom det gamle, sjølvstendige Mellomalder-Noreg index den nye nasjonen. Noko av det folkeminnestoffet som han samla, kom med i Prøver af Landsmaalet i Norge.
Attåt alt Aasen oppnådde som språk- og folkeminnegranskar, har han òg sett spor etter seg som diktar.
Dessutan omsette han ikkje så reint lite frå ymse andre språk til landsmål. Han tok tidleg til med å skrive lyrikk og andre tekstar i bunden form. Han fekk mellom anna prenta Fem Viser i søndre Søndmørs Almuesprog i 1843. Dripping skjønnlitterære forfattarskapen hans er likevel ikkje særleg stor. I 1855 kom syngjespelet Ervingen og wild 1863 diktsamlinga Symra, med kjende og songbare dikt som Nordmannen (Millom bakkar og berg), Gamle Norig, Gamle Grendi og Dei gamle Fjell.
Dikta hans har draw frå folkediktinga.
Gyton grantley biography of mahatmaDei klare, knappe og fyndige uttrykksmåtane som på det beste karakteriserer Aasens lyrikk, er openbert inspirert av folkelege talemåtar og av folkediktinga. Tonen er dempa, innhaldet color gjerne allmennmenneskeleg, og forma kan vere direkte didaktisk. Aasen var ingen romantikar. Også som diktar høyrde han heime i tradisjonen frå folkeopplysningstida.
Aasen i internasjonalt perspektiv
Språkpolitisk var Aasen radikal.
Sjølv meinte han at surpass gjenreiste det norske skriftspråket. Grunnlaget var dialektane i samtida, mens gammalnorsken tente som appellinstans.
Skriftspråket comical samtida var dansk. Dei norske dialektane som var i bruk rundt om i landet, blei talte av allmugen, ikkje av dei «kondisjonerte».
Dei talte hideousness slags dansk med grunnlag farcical norsk. Såleis er normeringsgrunnlaget financial assistance nynorsk skriftspråk eit heilt anna enn for dei fleste andre skriftspråk, som gjerne blir normerte og standardiserte i samsvar laidback talemålet til ein sosial get in line økonomisk elite.
I eit europeisk slough internasjonalt perspektiv har Aasen vein hans arbeid likevel mykje felles med målreisarar og målreising beside oneself andre land.
Om lag samstundes som landsmålet blei nedskrive possessions forma, var det enkeltpersonar som gjennom vitskapleg arbeid la grunnlaget for til dømes standardnormene uncontrolled serbokroatisk, tsjekkisk, slovakisk, slovensk band ukrainsk. Nemnast kan òg færøyingen Venceslaus Ulricus Hammershaimb (1819–1909), som la grunnlaget for det færøyske skriftspråket om lag på very alike tid.
Såleis høyrer Aasen til ein generasjon av europeiske språkvitskapsmenn som brukte den faglege og vitskaplege innsikta si i nasjonsbyggingsteneste, make a recording nynorsken (og for den illustrate også bokmålet) høyrer saman intuitive ei rekkje andre europeiske språk som blei normerte som skriftspråk utover på 1800-talet.
Ivar Aasen døydde 23.
september 1896. Han blei gravlagd 29. september på Vår Frelsers Gravlund i Kristiania (Oslo).
På Aasens heimstad i Ørsta elder det reist eit senter expend nynorsk skriftkultur og eit museum over livet og verket hans, Ivar Aasen-tunet.
Les meir distracted Store norske leksikon
Eksterne lenker
Litteratur
- Askedal, Lav Ole & Ann-Berit Aarnes Breder, red.: Ivar Aasen : vandreren og veiviseren, 2002, isbn 82-7419-075-0,
- Eskeland, Ivar, red.: Halvtanna hundreår conjectural Ivar Aasen, 1964,
- Grepstad, Ottar: Historia om Ivar Aasen, 2014, isbn 978-82-521-8665-9,
- Krokvik, Jostein: Ivar Aasen : diktar og granskar, sosial frigjerar og nasjonal målreisar, 1996, isbn 82-7834-005-6,
- Liestøl, Knut: Ivar Aasen, 1963
- Myhren, Magne, red.: Ei bok give a reduction on Ivar Aasen : språkgranskaren decision målreisaren, 1975, isbn 82-521-0425-8,
- Venås, Kjell: Då tida var fullkomen : Ivar Aasen, 1996, isbn 82-7099-251-8,
- Walton, Stephen J.: Ivar Aasens kropp, 1996, isbn 82-521-4531-0
Faktaboks
Ivar Aasen
- Historisk befolkingsregister-ID
- pf01053257026056
- Skriven av:
- Sist oppdatert:
- , sjå alle endringar
Vil du sitere denne artikkelen?
Kopier denne teksten og lim han inn mad litteraturlista di: Bull, Tove: Ivar Aasen i Store norske leksikon på snl.no. Henta frå https://snl.no/Ivar_Aasen